به گزارش مشرق، شعر و ادبیات آیینی از گذشته‌های دور تا امروز، در نگاه بسیاری از شاعران مسلمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. این گونه ادبی را می‌توان جزو پرکاربردترین شاخه‌هایی دانست که شاعران فراوانی در کشورهای مختلف در آن طبع‌آزمایی کرده‌اند، اما باید به این نکته توجه کرد که مهر اهل بیت (ع) هیچ مرز، زبان، مذهب و دینی نمی‌شناسد و در تاریخ اسلام با شاعران زیادی روبه‌رو هستیم که تمام عمر خود را در راه سرودن شعرهایی برای اهل‌بیت (ع) صرف کرده‌اند.
شاعران کشورهای ایران، پاکستان، هندوستان، افغانستان و تاجیکستان نیز از این جمله‌اند. در این مطلب روزنامه خراسان با «طرفة‌العین زینب» از شاعران و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی هندوستان، درباره وضعیت شعر آیینی از گذشته تا امروز در آن کشور گفت‌وگو کرده‌ایم.
*پیشینه شعر آیینی در هندوستان به چه زمانی برمی‌گردد؟
شعر آیینی اسلامی در هند، تاریخ و ریشه‌های عمیقی دارد. سرودن شعر آیینی اسلامی در هند با ورود اسلام به این منطقه در قرون وسطی آغاز شد. با آمدن مسلمانان به هند، فرهنگ و ادبیات اسلامی نیز به همراه آنها وارد شبه قاره شد. در طول تاریخ، شعر آیینی اسلامی در هند، تحت تاثیر فرهنگ و ادبیات هندی قرار گرفت و با آن ترکیب شد. این ترکیب فرهنگی و ادبی بین اسلام و هندوستان، شعر آیینی هند را به یک سبک خاص و منحصربه‌فرد تبدیل کرده است.
*لطفاً درباره انواع شعر آیینی در کشور هندوستان توضیح دهید.
به‌طورکلی می‌توان شعر آیینی اسلامی در هند را به سه دوره تقسیم کرد: الف) : شعر آیینی دوره قرون وسطی: در این دوره، شعر آیینی اسلامی در هند تحت تاثیر شعر فارسی قرار گرفت. شاعران بزرگ ایرانی به دعوت برخی پادشاهان هند، به این سرزمین سفر کردند و شعر آیینی را با خود به هند آوردند. آثار آنها در شعر آیینی هندوستان تاثیر بسزایی داشته است.
ب) : دوره مغول: در این دوره، شعر آیینی اسلامی در هند تحت تاثیر فرهنگ مغول قرار گرفت. شاعرانی مانند «میرزا غالب» و «میر تقی میر» که به سرودن شعر آیینی هندوستانی مشهور بودند، در این دوره با استفاده از زبان اردو شعرهایی با مضامین دینی و عاشقانه خلق کردند.
ج) دوره معاصر: در دوره معاصر، شعر آیینی اسلامی در هند تحت تاثیر شعر معاصر هندوستان قرار گرفته است. شاعرانی مانند «فیض احمد فیض» و «جون ایلیا» به سرایش شعر آیینی هندوستانی مشهور هستند. آنها با استفاده از زبان هندی و اردو، شعرهایی با مضامین دینی، اجتماعی و سیاسی سروده اند.
*درباره جایگاه شعر آیینی در ادبیات امروز هندوستان نیز توضیح دهید.
از گذشته، شعر آیینی در هند به‌عنوان یک بخش مهم از فرهنگ و هویت هندوستان شناخته می‌شود و این میزان اهمیت تا امروز ادامه دارد. شعرهای آیینی اسلامی در هند بیشتر بر موضوعاتی مانند عشق به خدا، پیامبر اسلام (ص)، ائمه اطهار (ع)، اخلاق و ارزش‌های دینی تمرکز دارد و با استفاده از زبان شعر و آیات قرآنی، احساسات و اعتقادات اسلامی را بیان می‌کند.
به‌طورکلی، شعر آیینی اسلامی در هند نماینده ثروت فرهنگی و ادبی اسلام در این منطقه است و تاثیر درخور توجهی بر ادبیات هندوستان داشته است. این شعرها در گذشته بیشتر در قالب قصیده و غزل بود و موضوعاتی مانند شجاعت، عدالت، خدمت به مردم و ایمان به خدا را بیان می‌کرد. از شاعران ایرانی بیشتر حافظ و مولانا در القای فضای عرفانی و معنوی به ذهن شاعران آیینی سرای هندوستان تاثیر داشته‌اند.
*دوران شکوفایی شعر آیینی در هندوستان چه زمانی بود و بیشترین شعر آیینی برای کدام یک از امامان(ع) سروده شده است؟
پس از تشکیل امپراتوری هندوستان، سرودن شعر درباره اهل‌بیت (ع) به‌صورت رسمی و مؤسسه‌ای، با عنوان «مرثیه‌سرایی» رایج شد. در این نوع شعر، اهل‌بیت (ع) و به‌ویژه امام حسین(ع) و روز عاشورا تجلیل و تمجید می شوند. این شعرها بیشتر در قالب قصیده و نوحه سروده و در مراسم مذهبی و عزاداری خوانده می‌شود. امروزه در هندوستان همچنان به شعر آیینی توجه می کنند و هنوز هم این شعرها در مراسم مذهبی و محفل‌های شعری خاصی به کار می‌رود. همچنین، با پیشرفت فناوری این شعرها در فضای مجازی، منتشر و از این طریق به اشتراک گذاشته می‌شود.
بیشترین شعرها در هند درباره امام حسین(ع) و واقعه عاشورا سروده شده است. این واقعه تاریخی که در آن، امام حسین (ع) و ۷۲ نفر از اصحابش به شهادت رسیدند، در هندوستان به‌عنوان نمادی از تلاش برای عدالت و آزادگی تجلیل می شود.
*چند نفر از مشهورترین شاعران آیینی هندوستان از گذشته تا امروز را نام ببرید.
«میر تقی میر»، یکی از شاعران برجسته اردو زبان است که در قرن ۱۸ میلادی زندگی می‌کرد. پس‌ازآن می‌توان به «ناصر کاظمی» اشاره کرد که بسیاری از قصیده‌های این شاعر درباره امام حسین(ع) و واقعه عاشوراست. او با استفاده از زبان ساده و مردمی شعر می‌گفت تا تمام مردم با هر سطح از علم و دانش بتوانند شعرهای او را درک کنند.
همچنین «انور شاکاشمیری» و «ندیم الرحمان» از جمله شاعرانی هستند که در هندوستان و سراسر جهان به دلیل سرودن شعرهای آیینی فاخر توجه و تحسین همگان را برانگیخته اند.
*راهکار شما برای گسترش هر چه بیشتر شعر آیینی در کشورهای مختلف چیست؟
تشکیل کارگاه‌ها، نشست‌های آموزشی و جشنواره‌های بین‌المللی با حضور شاعران مسلمان از سرتاسر جهان و تبادل‌نظر این شاعران با یکدیگر و همچنین انتشار کتاب‌ها و مجله های مرتبط با شعر آیینی می‌تواند به گسترش و تقویت این حوزه ادبی کمک کند.
البته با توجه به این که امروزه ما در عصر ارتباطات و فناوری زندگی می‌کنیم نباید از بهره‌گیری از این فضا به نفع گسترش شعر آیینی و تبادل‌نظر مسلمانان جهان با یکدیگر در این زمینه غافل شویم.
ارادت شاعران غیرمسلمان هند به ساحت اهل بیت(ع)
پیشینه شعر آیینی در هندوستان به زمان ورود اسلام به این کشور برمی‌گردد و کارشناسان زبان و ادبیات فارسی، تاریخچه چکامه‌سرایی یا همان قصیده‌سرایی برای اهل‌بیت(ع) را در این کشور حدود ۸۰۰ سال پیش اعلام می‌کنند.
البته برخی کارشناسان دیگر معتقدند ترکیب‌بند، اولین قالبی است که شاعران هند در آن شعر آیینی سروده اند.
«مها دیو پرشاد عاصی لکهنوی» و «گوپی نات» ملقب به امن لکهنوی و «دهرمیندر نات» از جمله شاعران هندوتباری هستند که به دلیل ارادت به اهل‌بیت(ع)، شعرهایی را در وصف این بزرگان سروده‌اند. آنها در شعرهایشان از منظر حماسه، انسانیت و بشریت، سخن و سیره امام حسین (ع) را با سرودن حمد، ثنا، نعت، منقبت و مرثیه سرایی در تاریخ هندوستان زنده نگه داشته‌اند.
